Trafik, kavga, arbede, sinir, stress. Gelin sizlerle trafik psikolojisine ve hangi kişilikler daha tehlikeliymiş ona bakalım.
Trafik Psikolojisi; "Kimler Tehlikeli?"
Trafik de insanlar yoğun stres altındadır ve bu gergin ortam
sürücülerin bazı kişilik özelliklerini destekleyen davranışlar sergilemesine
sebebiyet verebilir. Özellikle genç sürücüler özelinde kendi hükmedebildiği bir
taşıtta görece olarak diğer sürücülerle nispeten bir perdeleme işlevi gören
arabada kontrol yanılsaması ve gerçekçi olmayan iyimserliğinde etkisiyle yüksek
hız seviyelerine ulaşabiliyorlar. Bunların yanında yılların sürücüleri
şişirilmiş özgüven ile bazı “gerekli” durumlarda rahatlıkla kurar ihlali
yapabiliyor devamında oluşabilecek kazayı ise aktör-gözlemci etkisinin
söylediği üzere rahatlıkla duruma bağlayabiliyor. Ancak başka bir şoförün
olumsuz sürüş davranışını ise onun kişiliğine atfedebiliyoruz. Trafik esnasında
yukarıda bahsettiğim sosyal ve bilişsel önyargılar dahil bazı kişilik özellikleri
ile bazı sürüş tarzları yakından ilişkili olabiliyor. Bu kişilik özelliklerine
5 faktörlü kişilik özelliği perspektifinden baktığımızda bazı çalışmaların
sonuçları şu şekildedir;
Genel olarak bakıldığında beş faktörlü kişilik özellikleri
arasından sorumluluk; sürücünün sahip olduğu görev bilinci ve öz-disiplindir.
Uyumluluk ise kişilerarası ilişkiler özelinde daha anlayışlı, kibar ve diğer
insanlara güvenebilmeyle ilişkilidir. Sorumluluk ve uyumluluk faktörlerinin
olumsuz/sapkın sürücü davranışları, sürücü öfkesi ve kazaya karışma
değişkenleriyle negatif yönlü ilişkisinin olduğu ve bu ilişkinin de diğer üç
faktöre kıyasla alan yazında daha tutarlı bir örüntüye sahip olduğu
söylenebilir. Dışadönüklük kişilik özelliğinin ise güvenli sürücülüğü olumsuz etkileyebilecek
dürtüsellik ve heyecan arama gibi özelliklerle, hem de olumlu etkileyebilecek
pozitif duyumsallık ve sosyal uyum gibi özelliklerle ilişkileri nedeniyle
görece daha tutarsız bir bulgular örüntüsüne sahip olduğu yapılan çalışmalarda
bulunmuştur.
Bunların dışında treyt öfkeye (genel kronik öfke) sahip kişilerin gündelik yaşamında da öfkeye eğilimi olması nedeniyle trafik de hali hazırda sahip olunan gergin ortamın etkisinde kalabilmeleri söz konusudur. Bu bilgiler ışığında yapılan çalışmalarda treyt öfkenin saldırgan sürücülükle güçlü ilişkisi olduğu saptanmıştır.
Heyecan arama değişkeninin de hız yapma, alkollü araç kullanma ve trafik kural ihlalleri gibi riskli sürücülük davranışlarıyla istatistiksel olarak anlamlı ilişkisi olduğu gözlenmiştir. Özellikle genç sürücüler de daha sık gözlenen heyecan arama değişkeninde akran etkisi de söz konusudur. Ayrıca olabilecek sonuçlar üzerine çok düşünmeden anlık istekle hareket edilen dürtüselliğin; öz-beyana dayalı ölçülmüş olan sürücü hataları, kural ihlalleri, trafikte öfke ve saldırganlık, alkol ve madde etkisi altında araç kullanma, trafik cezası ve kazaya karışma sayısı, araç kullanma simulatöründe ölçülmüş olan riskli sürücü davranışları gibi değişkenlerle pozitif yönlü ilişkileri gözlenmiştir.
Bunların yanında Karanlık
Üçlü kişilik modeli de riskli sürücü davranışları bağlamında
değerlendirilmiştir. Karanlık üçlü kişilik modeli narsisizm, psikopati ve
Makyavelizm’den oluşmaktadır ve bu üç kişilik özelliği birbirleriyle ilişkili
olup üçünde de ortak görülen saldırganlık, düzenbazlık ve duygusal soğukluk
gibi kötücül eğilimler bulunmaktadır. Karanlık Üçlü kişilik modelinin görece
sınırlı sayıda çalışmayla da olsa sürücülükle ilgili değişkenlerle ilişkili
olduğu gözlenmiştir. Riskli sürücülük, saldırgan sürücülük, sürücü hata, ihmal
ve kural ihlalleri gibi sürücülükle ilgili değişkenlerle Karanlık Üçlü kişilik
özellikleri arasındaki tutarlı olarak pozitif yönlü ilişkiler bulunmuştur.
Sürücülerin kendilerine ve çevresine dair sahip oldukları iç ve dış kontrol
odaklarında trafikte iç kontrol odağının riskli sürücülükle, dış kontrol
odağının ise güvenli sürücülükle ilişkili olduğu bulgular mevcuttur.
Tüm bu değişkenler göz önüne alındığında riskli sürücü
davranışlarına sahip kişilik özelliği barındıran kişilerle ilgili nasıl bir
yaklaşım benimsenmeli konusunda sürücü belgesi almak üzere başvuruda bulunan
sürücü adaylarına bu kişilik özelliklerine yönelik ölçekler uygulanarak riskli
sürücülükle ilişkili olan kişilik özelliklerinde bireylerin puanları belirlenebilir.
Böylece sürücülerin gergin ortama girmeden önce kendilerine dair sahip
oldukları içgörü bazı davranışlarını törpüleyebilmesini sağlayabilir.
